|| Om tat sat ||

సుందరకాండ.
అథ షట్ర్త్రింశస్సర్గః

భూయ ఏవ మహాతేజా హనుమాన్ మారుతాత్మజః|
అబ్రవీత్ ప్రశ్రితం వాక్యం సీతా ప్రత్యయకారణాత్||1||

స||మహాతేజా హనుమాన్ మారుతాత్మజః భూయః సీతా ప్రత్యయకారణాత్ ప్రశ్రితం వాక్యం అబ్రవీత్||

మహాతేజోవంతుడైన మారుతాత్మజుడగు హనుమంతుడు సీతాదేవికి మరింత నమ్మకము కలిగించుటకు మరల చెప్పెను.

వానరోs హం మహభాగే దూతో రామస్య ధీమతః|
రామానామాంకితం చేదం పశ్య దేవ్యంగుళీయకమ్||2||
ప్రత్యయార్థం తవాssనీతం తేన దత్తం మహాత్మనా|
సమాశ్వసిహి భద్రం తే క్షీణ దుఃఖఫలా హ్యసి||3||
ఇత్యుక్త్వా ప్రదదౌ తస్యై సీతాయై వానరోత్తమః|
గృహీత్వా ప్రేక్షమాణా సా భర్తుః కరవిభూషణమ్||
భర్తారమివ సంప్రాప్తా జానకీ ముదితాsభవత్||4||

స|| హే మహాభాగే ! అహం వానరః | ధీమతః రామస్య దూతః| దేవి పశ్య చ ఇదం రామనామాంకితం అంగుళీయకం||మహాత్మనా తేన దత్తం తవ ప్రత్యయార్థం అనీతం సమాశ్వసి హి | (తవ) దుఃఖఫలా క్షీణం అసి | భద్రం తే||వానరః ఇతి ఉక్త్వా సీతాయై తస్యై భర్తుః కరవిభూషణం ప్రదదౌ |సా జానకీ తత్ గృహీత్వా ప్రేక్షమాణా భర్తారం సంప్రాప్తా ఇవ ముదితా భవత్||

' ఓ మహాదేవి నేను వానరుడను. ధీమంతుడైన రాముని దూతను. ఓ దేవి చూడుము ఇది రామనామాంకితమైన అంగుళీయకము. ఆ మహాత్ముడు నీకు విశ్వాసము కలిగించుటకు దీనిని ఇచ్చెను. నీ దుఃఖములన్నీ క్షీణించిపోగాక. నీకు శుభము అగుగాక'. వానరుడు ఈ విధముగా చెప్పి సీతాదేవికి తన భర్త చేతి ఆభరణమును ప్రసాదించెను. అప్పుడు ఆ జానకి ఆ అంగుళీయకము తీసుకొని భర్తనే పొందినట్లు సంతోషపడెను.

చారుతద్వదనం తస్యా స్తామ్రశుక్లాయ తేక్షణమ్|
అశోభత విశాలాక్ష్యా రాహుముక్త ఇవోడ్డురాట్||5||
తతస్సా హ్రీమతీ బాలా భర్తృసందేశహర్షితా|
పరితుష్టా ప్రియం కృత్వా ప్రశశంస మహాకపిమ్||6||

స||తస్యాః విశాలాక్ష్యాః చారు వదనం తామ్రశుక్లాయతేక్షణం రాహుముక్త ఇవోడ్డురాట్ అశోభత ||తతః సా బాలా భర్తృసందేశ హర్షితా హ్రీమతీ పరితుష్టా ప్రియం కృత్వా మహాకపిం ప్రశశంస ||

ఆ విశాలాక్షియొక్క ఎఱ్ఱని కళ్ళు గల అందమైన వదనము రాహుముఖమునుండి విడివడిన చంద్రుని వలె శోభించెను. అప్పుడు ఆమె భర్త సందేశముతో హర్షితురాలై స్త్రీలకు సహజమైన లజ్జాంకిత హర్షముతో ఆ మహాకపిని ప్రశంశించెను.

విక్రాంతస్త్వం సమర్థస్త్వం ప్రాజ్ఞస్త్వం వానరోత్తమ|
యే నేదం రాక్షపదం త్వయైకేన ప్రధర్షితమ్||7||
శతయోజనవిస్తీర్ణః సాగరో మకరాలయః|
విక్రమశ్లాఘనీయేన క్రమతా గోష్పదీకృతః||8||
న హి త్వాం ప్రాకృతం మన్యే వానరం వానరర్షభ|
యస్య తే నాస్తి సంత్రాసో రావణా న్నాపి సంభ్రమః||9||

స|| వానరోత్తమా ఏకేన యేన త్వయా ఇదం రాక్షస పదం ప్రదర్షితం త్వం విక్రాంతః | త్వం సమర్థః | త్వం ప్రాజ్ఞః ||విక్రమశ్లాఘనీయేన సాగరః మకరాలయః శతయోజన విస్తీర్ణః క్రమతా గోష్పదీకృతః ||వానరర్షభః యస్య తే రావణాత్ సంత్రాసః నాస్తి సంభ్రమః అపి త్వాం ప్రాకృతం వానరం న మన్యే||

"ఓ వానరోత్తమా నీవు ఒక్కడివే దుర్భేద్యమైన ఈ రాక్షసపదమునకు చెరితివి. నీవు విక్రాంతుడవు. సమర్థుడవు. ప్రాజ్ఞుడవు. మకరాలయమైన నూరుయోజనములు కల ఈ సాగరమును ఆవు పాదము మోపినంత మేరను దాటినట్లు అవలీలగా నీ శ్లాఘినీయమైన పరాక్రమముతో దాటితివి. ఓ వానరర్షభ ! రావణునిపై ఏమీ భయము లేకుండా సంభ్రమము లేకుండా వున్న నీవు సామాన్యమైన వానరుడవు కావు'.

అర్హసే చ కపిశ్రేష్ఠ మయా సమభిభాషితుమ్|
యద్యసి ప్రేషితస్తేన రామేణ విదితాత్మనా||10||
ప్రేషయిష్యతి దుర్దర్షో రామో న హ్య పరీక్షితమ్|
పరాక్రమ మవిజ్ఞాయ మత్సకాశం విశేషతః||11||
దిష్ట్యా చ కుశలీ రామో ధర్మాత్మా సత్యసంగరః|
లక్ష్మణశ్చ మహాతేజా స్సుమిత్రానందవర్ధనః||12||

స|| రామేన విదితాత్మనా తేన ప్రేషితః అసి యది కపిశ్రేష్ఠ మయా సమభిభాషితుం అర్హసే ||దుర్దర్షః రామః పరాక్రమం అవిజ్ఞాయ అపరీక్షితమ్ న ప్రేక్ష్యతి విశేషతః మత్ సకాశమ్ ||దిష్ట్యా రామః ధర్మాత్మః సత్యసంగరః కుశలీ | మహాతేజా సుమిత్రానందవర్ధనః లక్ష్మణః చ||

' విదితాత్ముడగు రామునిచేత పంపబడిన వాడవు కనక నీవు మాట్లాడడానికి తగిన వాడివే. అజేయుడైన రాముడు పరాక్రమము తెలిసికొనకుండా పరీక్షించకుండా అందులోనూ నాకోసమై ఎవరినీ పంపడు. నా అదృష్టము కొలదీ ధర్మాత్ముడు సత్యసంగరుడు అయిన రాముడు క్షేమముగా ఉన్నాడు. అలాగే మహాతేజోవంతుడైన సుమిత్రానందనుడు అగు లక్ష్మణుడు కూడా'.
కుశలీ యది కాకుత్‍స్థః కిం ను సాగరమేఖలాం|
మహీం దహతి కోపేన యుగాంతాగ్ని రివోత్థితః||13||
అథవా శక్తిమంతౌ తౌ సురాణా మపి విగ్రహే|
మమైవ తు న దుఃఖానాం అస్తి మన్యే విపర్యయః||14||
కచ్చిన్న వ్యధితో రామః కచ్చిన్న పరితప్యతే|
ఉత్తరాణి చ కార్యాణి కురుతే పురుషోత్తమః||15||

స|| యది కాకుక్త్‍స్థః కుశలీ యుగాంతాగ్నిః ఇవ ఉత్థితం కోపేన సాగరమేఖలాం మహతీం కిం న దహతి||అథవా తౌ సురాణాం అపి నిగ్రహే శక్తిమంతౌ తు మమ దుఃఖేనామేవ విపర్యయః నాస్తి మన్యే||రామః న వ్యధితః కచ్చిత్? నపరితప్యతే కచ్చిత్? (బహుశః) పురుషోత్తమః ఉత్తరాణి కార్యాణి కురుతే ||

' మరి కుశలుడైన కాకుత్‍స్థుడు కాలాగ్నివలె మండుతున్న కోపముతో సాగరముతో చుట్టబడిన ఈ భూమిని ఎందుకు దహించివేయుటలేదు. లేక సురులను కూడా నిగ్రహించకల శక్తిమంతులు నాదుఖమునకు అంతులేదని తలచుచున్నారా? రాముడు వ్యథలో నుండెనా? పరితపించుటలేదు కదా ? ఆ పురుషోత్తముడు చేయవలసిన కార్యములు చేయుచున్నాడా?

కచ్చిన్న దీనః సంభ్రాంతః కార్యేషు చ న ముహ్యతి|
కచ్చి త్పురుషకార్యాణి కురుతే నృపతేస్సుతః||16||
ద్వివిధం త్రిపాధోపాయ ముపాయ మపి సేవతే|
విజిగీషు స్సుహృత్ కచ్చిన్ మిత్రేషు చ పరంతప||17||
కచ్చి న్మిత్రాణి లభతే మిత్రైశ్చాప్యభిగమ్యతే|
కచ్చిత్ కల్యాణమిత్రశ్చ మిత్రైశ్చాపి పురస్కృతః||18||

స|| నృపతేః సుతః దీనః సంభ్రాంతః న కచ్చిత్ | కార్యేషు నముహ్యతి | పురుషకార్యాణి కచ్చిత్ కురుతే ( ఇతి మన్యే)||పరంతపః ద్వివిధం ఉపాయం త్రివిధోపాయం అపి సేవతే విజిగీషుః మిత్రేషు సుహృత్ కచ్చిత్ ||మిత్రాణి కచ్చిత్ లభతే| మిత్రైః అపి అభిగమ్యతే | కల్యాణమిత్రశ్చ కచ్చిత్ |మిత్రైశ్చ అపి పురస్కృతః ||

ఆ రాజకుమారుడు దీనుడుగా భ్రాంతిలో లేడు కదా? కార్యములో విముఖతలేదు కదా? పురుషకార్యములు నెఱవేర్చుచున్నాడు కదా? ఆ పరంతపుడు మిత్రులపై ఆదరముతో రెండు ఉపాయములు అనబడు సామదానములను శత్రువులపై విజయకాంక్షతో మూడు ఉపాయములు అనబడు దాన భేద దండో పాయములను పాటిస్తున్నాడు కదా? మిత్రులను సంపాదించుచున్నాడా? మిత్రులు కూడా అతనిపై కోరికగలవారై ఉన్నారా? మిత్రులు కల్యాణము కోరుకొనువారే కదా? మిత్రులచేత గౌరవింపబడుతున్నాడా?

కచ్చి దాశాస్తి దేవానాం ప్రసాదం పార్థివాత్మజః|
కచ్చిత్ పురుషకారం చ దైవం చ ప్రతిపద్యతే||19||
కచ్చి న్నవిగత స్నేహః ప్రవాసాన్మయి రాఘవః|
కచ్చి న్మాం వ్యసనాత్ అస్మాన్మోక్షయిష్యతి వానర||20||
సుఖానాముచితో నిత్యం అసుఖానాం అనూచితః|
దుఃఖముత్తరమాసాద్య కచ్చ్ ద్రామో న సీదతి||21||

స|| పార్థివాత్మజః దేవానాం ప్రసాదం ఆశాస్తి కచ్చిత్ | పురుషకారం చ దైవం చ ప్రతిపద్యతే||రాఘవః ప్రవాసాత్ మయి విగతస్నేహః న కచ్చిత్ |హే వానర ! మాం అస్మాత్ వ్యసనాత్ (రామః) మోక్షయిష్యతి కచ్చిత్ ||నిత్యం సుఖానాం ఉచితః అసుఖానాం అనౌచితః రాఘవః దుఃఖం ఆసాద్య న సీదతి కచ్చిత్ ||

' ఆ పార్థివాత్మజుడు దేవతలను ప్రసాదించుచున్నాడా? పురుషకార్యములు దైవకార్యములు చేయుచున్నాడా? రాఘవుడు ఏడబాటులో నా పై స్నేహము లేనివాడు కాదు గదా? ఓ వానరా నన్ను ఈ కష్టములనుంచి విముక్తి కలిగిస్తాడు కదా ? ఎల్లప్పుడు సుఖములకు తగిన అసుఖములను ఎఱగని రాఘవుడు దుఖములలో మునిగిపోలేదు కదా?'

కౌసల్యాయా స్తథా కచ్చిత్ సుమిత్రాయాః తథైవ చ|
అభీక్ష్ణం శ్రూయతే కచ్చిత్ కుశలం భరతస్య చ||22||
మన్నిమిత్తేన మానార్హః కచ్చి చ్ఛోకేన రాఘవః|
కచ్చి న్నాన్యమనా రామః కచ్చి న్మాం తారయిష్యతి||23||
కచ్చి దక్షౌహిణీం భీమాం భరతో భాతృవత్సలః|
ధ్వజినీం మంత్రిర్గుప్తాం ప్రేషయిష్యతి మత్కృతే||24||

స|| కౌసల్యాయాః తథా సుమిత్రాయాః తథైవ చ భరత్స్య కుశలం అభీక్షణం శ్రూయతే కచ్చిత్ ||మానార్హః రామః మన్నిమిత్తేన శోకేన కచ్చిత్ న అన్యమానః న కచ్చిత్ | మామ్ కచ్చిత్ తారయిష్యతి ||భాత్రువత్సలః భరతః మంత్రిభిః గుప్తాం భీమాం అక్షౌహిణీం మత్కృతే కచ్చిత్ ప్రేషయిష్యతి ||

' కౌసల్యయొక్క సుమిత్ర యొక్క అలాగే భరత్ను కుశలక్షేమముల గురించి వింటున్నాడు కదా? మానార్హుడైన రాముడు నాకోసమైన దుఖములో అన్యమనస్కుడు కాలేదు కదా? నన్ను ఎప్పుడు రక్షించును? భాత్రువత్సలుడైన భరతుడు మంత్రులచేత రక్షింపబడు శత్రుభయంకరమైన అక్షహౌణి సైన్యములను నాకొఱకై పంపునుకదా?'

వానరాధిపతిః శ్రీమాన్ సుగ్రీవః కచ్చిదేష్యతి|
మత్కృతే హరిభిర్వీరై ర్వృతో దంతానఖాయుధః||25||
కచ్చి చ్చ లక్ష్మణ శ్శూరః సుమిత్రానందవర్ధనః|
అస్త్రవిచ్చరజాలేన రాక్షసాన్ విధమిష్యతి||26||
రౌద్రేణ కచ్చిదస్త్రేణ జ్వలతా నిహతం రణే|
ద్రక్ష్యాం అల్పేన కాలేన రావణం ససుహృజ్జనమ్||27||

స|| వానరాధిపః శ్రీమాన్ సుగ్రీవః మత్కృతే దంతానఖాయుధః హరిభీః వృతః కచ్చిత్ ఏష్యతి ||శూరః సుమిత్రానందవర్ధనః లక్ష్మణః అస్త్రవిచ్చరజాలేన కచ్చిత్ రాక్షసాన్ విధమిష్యతి ||జ్వలతా రౌద్రేణ అస్త్రేణ రణే ససుహృత్ జనం నిహతం రావణం అల్పేన కాలేన ద్రక్ష్యామి కచ్చిత్ ||

వానరాధిపతి అయిన సుగ్రీవుడు దంతములు నఖములు ఆయుధముగా గల వానరసైన్యములతో కలిసి ఎప్పుడు వచ్చును. శూరుడు సుమిత్రానందవర్ధనుడు అగు లక్ష్మణుడు తన అస్త్రజాలముతో రాక్షసులను ఎప్పుడు వధించును. జ్వలించుచున్న రౌద్రశస్త్రములతో రణములో మిత్రబాంధవులతో హతమార్చబడిన రావణుని అచిరకాలములో చూడకలను కదా?

కచ్చిన్న తద్దేమ సమానవర్ణం తస్యాననం పద్మసమానగంధి|
మయా వినా శుష్యతి శోకదీనం జలక్షయే పద్మ మివాతపేన||28||
ధర్మాపదేశాత్ త్యజతశ్చ రాజ్యం మాంచాప్యరణ్యం నయతః పదాతిమ్|
నాసీద్వ్యధా యస్య న భీర్నశోకః కచ్చిచ్చ ధైర్యం హృదయే కరోతి||29||
న చాస్య మాత న పితా నాన్యః స్నేహా ద్విశిష్ఠోsస్తి మయా సమో వా|
తావ త్త్వహం దూత జిజీవిషేయం యావత్ప్రవృత్తిం శృణుయాం ప్రియస్య||30||

స||తస్య హేమ సమానవర్ణం పద్మసమానగంధి తత్ ఆననమ్ మయా వినా శోకదీనం జలక్షయే ఆతపేన పద్మం ఇవ న శుష్యతి కచ్చిత్ ||ధర్మాపదేశాత్ రాజ్యం త్యజతః మాం చాపి పదాతిమ్ అరణ్యం నయతః యస్య వ్యథా నాసీత్ న భీః న శోకః సః హృదయే ధైర్యం కరోతి కచ్చిత్ ||అస్య స్నేహాత్ మయా సమో వా విశిష్ఠః మాతా న పితా న అన్యః నాస్తి | దూతః ప్రియస్య ప్రవృతిమ్ యావత్ శృణుయం తావత్తు అహం జిజీవిశేషయం ||

' బంగారు వన్నెకల పద్మసమానగంధము కల ఆయన వదనము నా వియోగ శోకముతో జలక్షయముతో వాడగొట్టబడిన పద్మము వలె వాడిపోలేదు కదా? ధర్మపాలనకై రాజ్యమును త్యజించినపుడు, కాలినడకన అరణ్యములో ప్రవేశించినఫుడుగాని వ్యధచెందక భయము లేక శోకములేక వున్న వాడు, ఇప్పుడు ఇంకా హృదయములో ధైర్యము కలవాడై ఉన్నాడు కదా? నాతండ్రి అనురాగముకాని, నా తల్లి అనురాగముకాని, విశిష్ఠమైన ఆయన అనురాగముతో సమానము కాదు. ఓ దూతా ! నా ప్రియుని వృత్తాంతము వినుటవఱకై నేను జీవించుటకు కోరుచున్నాను'.

ఇతీవ దేవీ వచనం మహార్థం తం వానరేంద్రం మధురార్థ ముక్త్వా|
శ్రోతుం పునస్తస్య వచోsభి రామం రామార్థయుక్తం విరరామ రామా||31||
సీతాయా వచనం శ్రుత్వా మారుతి ర్భీమవిక్రమః|
శిరస్యంజలి మాధాయ వాక్యముత్తరమబ్రవీత్||32||

స|| దేవీ తం వానరేంద్రం మహార్థం మధురార్థం వచనమ్ ఉక్త్వా తస్య అభిరామం రామార్థయుక్తం వచః పునః శ్రోతుం విరరామ||మారుతిః భీమవిక్రమః సీతాయాః వచనం శ్రుత్వా శిరస్యంజలిం ఆధాయ ఉత్తరం వాక్యం అబ్రవీత్ ||

సీతాదేవి ఆ వానరేంద్రునకు మధురమైన మహత్తరమైన అర్ధము కల ఈ వచనములను చెప్పి ఆ రాముని గురించి మనోహరమైన మాటలు మరల వినగోరి విరమించెను. భయంకరమైన పరాక్రమము కల మారుతి కూడా సీతయొక్క వచనములను విని శిరస్సు తో అంజలి ఘటించి ప్రత్యుత్తరముగా ఇట్లు చెప్పెను.

న త్వా మిహస్థాం జానీతే రామః కమల లోచనే|
తేన త్వాం నానయ త్యాశు శచీమివ పురందరః||33||
శ్రుత్వైవ తు వచో మహ్యం క్షిప్ర మేష్యతి రాఘవః|
చమూం ప్రకర్షన్ మహతీం హర్యృక్షగణసంకులామ్||34||
విష్టంభయిత్వా బాణౌఘై రక్షోభ్యం వరుణాలయమ్|
కరిష్యతి పురీం లంకాం కాకుత్‍స్థః శాంతరాక్షసామ్||35||

స|| కమలలోచనే త్వాం ఇహస్థాం రామః న జానీతే | తేన పురందరః శచీమివ త్వాం ఆశు న ఆనయతి || మహ్యం వచః శ్రుత్వైవ తు రాఘవః హర్యక్షుగణసంకులాం మహతీం చమూం ప్రకర్షన్ క్షిప్రం ఏష్యతి|| కాకుత్‍స్థః అక్షోభ్యం వరుణాలయం బాణౌఘైః విష్టంభయిత్వా లంకాం పురీం శాంతరాక్షసాం కరిష్యతి ||

' ఓ కమలలోచనా నీవు ఇక్కడ ఉన్నావు అని రామునికి తెలియదు. అందువలనే ఇంద్రుడు శచీదేవిని తీసుకుపోయినట్లు నిన్నుతీసుకుపోలేదు. నా మాటలు వినిన వెంటనే వానర గణములతో నిండిన మహత్తర సైన్యముతో ఇక్కడికి వచ్చును. కాకుత్‍స్థుడు నీటితో నిండిన సాగరమును స్థంబించి ఈ లంకాపురమును రాక్షసరహితము చేయును'.

తత్ర యద్యంతరా మృత్యు ర్యది దేవా స్సహాసురాః|
స్థాస్యంతి పథి రామస్య స తానపి వధిష్యతి||36||
తవాదర్శనజే నార్యే శోకేన స పరిప్లుతః|
న శర్మ లభతే రామ స్సింహార్దిత ఇవ ద్విపః||37||

స|| తత్ర రామస్య పథి అంతరా మృత్యుః సహాసురాః దేవాః స్థాస్యంతి యది సః తాన్ అపి వధిష్యతి ||ఆర్య సః రాఘవః తవ అదర్శనజేన శోకేన పరిప్లుతః సింహార్దితః ద్విపః ఇవ శర్మ న లభతే||

' ఆ రాముని మార్గములో యముడితోసహా దేవతలు ఉన్నా వాళ్ళను కూడా వధించును. ఆర్యుడైన రాముడు నీ వియోగముతో శోకములో మునిగి సింహము ముందు పడిన ఏనుగు లాగ అశాంతిలో ఉన్నాడు'.

మలయేన చ వింధ్యేన మేరుణా మందరేణ చ|
దర్దురేణ చ తే దేవి శపే మూలఫలేన చ||38||
యథా సు నయనం వల్గు బింబోష్ఠం చారుకుండలమ్|
ముఖం ద్రక్ష్యసి రామస్య పూర్ణచంద్ర మివోదితమ్||39||

స|| దేవి మలయేన చ వింధ్యేన మేరుణా దర్దురేణ మూలఫలేన తే శపే | యథా సునయనం వల్గు బింబోష్ఠం చారుకుణ్డలం ఉదితం పూర్ణచంద్రం ఇవ రామస్య ముఖం ద్రక్ష్యసి||

'ఓ దేవీ వింధ్యా మేరు పర్వతముల పై భుజింపతగు మూలఫలములపై ప్రమాణము చేసి చెప్పుచున్నాను. అందమైన నయనములతో పెదవులతో మంచి కుండలములను దాల్చి ఉదయించిన పూర్ణచంద్రుని ముఖము బోలియున్న రాముని ముఖము త్వరలో నే చూచెదవ'.

క్షిప్రం ద్రక్ష్యసి వైదేహి రామం ప్రస్రవణే గిరౌ|
శతక్రతు మివాసీనం నాగరాజస్య మూర్థని||40||
న మాంసం రాఘవోభుజ్ఞ్కే నచాsపి మధుసేవతే|
వన్యం సువిహితం నిత్యం భక్తమశ్నాతి పంచమమ్||41||
నైవదంశా న్న మశకాన్నకీటా న్నసరీసృపాన్|
రాఘవోsపనయేత్ గాత్రాత్ త్వద్గతే నాంతరాత్మనా||42||

స||వైదేహి ప్రస్రవేణ గిరౌ రామం నాగరాజస్య మూర్ధని ఆసీనం శతక్రతుం వ క్షిప్రం ద్రక్ష్యసి||రాఘవః న మాంసం భుజ్ఞ్కే | మధు అపి న సేవతే | నిత్యం పంచమం సువిహితం వన్యం భుక్తం అశ్నాతి || రాఘవః త్వద్గతేన అంతరాత్మనా గాత్రాత్ దంశాన్ నైవ అపనయేత్ అసకాన్ న కీటాన్ న సరీసృపాన్ న ||

'ఓ వైదేహీ ఇరావతము మీదకూర్చుని వున్న ఇంద్రునివలె ప్రస్రవణ పర్వతము మీద రాముని త్వరలోనే చూచెదవు. రాఘవుడు మాంసము తినుటలేదు. మధు సేవనము కూడా చేయుటలేదు. నిత్యము వనములో దొరికిన భుక్తిలో ఇదవభాగమే తినుచున్నాడు. రాఘవుడు నీ విడబాటుతో మనస్సులో మునిగి శరీరమునుండి కీటకములను పురుగులను తోలుటలేదు'.

నిత్యం ధ్యానపరో రామో నిత్యం శోకపరాయణః|
నాన్య చ్చింతయతే కించి త్స తు కామవశం గతః||43||
అనిద్ర స్సతతం రామ స్సుప్తోsపి చ నరోత్తమః|
సీతేతి మధురాం వాణీం వ్యాహరన్ ప్రతిబుధ్యతే||44||
దృష్ట్వా ఫలం వా పుష్పం వా యద్వాsన్య త్సుమనోహరమ్|
బహుశో హా ప్రియే త్యేవం శ్వసం స్త్వాం అభిభాషతే||45||

స|| రామః నిత్యం ధ్యానపరః నిత్యం శోకపరాయణః కామవశం గతః అన్యత్ న చింతయతే ||రామః సతతం అనిద్రః నరోత్తమః సుప్తో అపి సీతేతి మధురాం వాణీం వ్యాహరన్ ప్రతిబుధ్యతే ||ఫలం వా పుష్పం వా యత్ వా సుమనోహరం అన్యత్ దృష్ట్వా శ్వసన్ హా ప్త్రియేత్యేవం త్వాం బహుశః అభిభాషతే||

' రాముడు నిత్యము శోకములో మునిగియుండి నీ పై ధ్యానపరుడై కామవశములో ఇంక దేనిగురించి అలోచించుటలేదు. రాముడు ఎల్లపుడు నిద్రలేనివాడై, నిద్రిస్తున్నాగాని సీతా అని మధురమైన వాణితో పలికుతూ మళ్ళీ లేచినవాడగును. ఫల్ము పుష్పము లేక ఎదైన మనోహరమైనది చూచినా 'హా ప్రియా' అంటూ నిట్టూర్పులు విడుచును'.

స దేవి నిత్యం పరితప్యమాన స్త్వాం ఏవ సీతే త్యభిభాషమాణః|
ధృతవ్రతో రాజసుతో మహాత్మా తవైవ లాభాయ కృతప్రయత్నః||46||
సా రామసంకీర్తనవీతశోకా రామస్య శోకేన సమానశోకా|
శరమ్మఖే సాంబుదశేష చంద్రా నిశేవ వైదేహసుతా బభూవ||47||

స|| దేవీ మహాత్మా సః రాజసుతః నిత్యం పరితప్యమానః సీతేతి త్వామేవ అభిభాషమానః ధృతవర్తః తవ లాభాయ కృతప్రయత్నః
| రామస్య శోకేన సమానశోకా రామసంకీర్తన వీత శోకా సా వైదేహ సుతా శరన్ ముఖే సామ్బుదశేషచంద్రా నిశేవ బభూవ||

'ఓదేవీ మహాత్ముడైన ఆ రాజకుమారుడు నిత్యము పరితాపములో నుండి "సీతా" అని తలచుకుంటూ నీతోనే మాట్లాడతలచి ధృఢవ్రతుడై నిన్ను పొందుటకు అన్నివిధములుగా ప్రయత్నిసున్నాడు'. రాముని శోకముతో సమానమైన శోకముగల ఆ వైదేహి హనుమంతుని రామసంకీర్తనతో మేఘములతో కప్పబడి ప్రకాశించీ ప్రకాశించని శరత్ కాల చంద్రునివలె ప్రకాశించెను.

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే షట్ర్త్రింశస్సర్గః ||

ఈ విధముగా శ్రీమద్వాల్మీకి రామాయణములో సుందరకాండలో ముప్పది ఆరవ సమాప్తము.

||ఓమ్ తత్ సత్||